Τρίτη 18 Αυγούστου 2015

Ιερός Ναός Ευαγγελιστρίας Τήνου. Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός 1930–1931.

Πόσοι γνωρίζουν πως την περίοδο 1930 - 1931 πραγματοποιήθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για τη διαμόρφωση και το σχεδιασμό του συγκροτήματος του Ιερού Ναού Ευαγγελιστρίας Τήνου;
Και όμως.

Μέσα από το αρχείο του Νικολάου Μητσάκη στο τμήμα Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη και από τα κείμενα της κας Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη, πηγάζουν ενδιαφέροντα στοιχεία για τα γεγονότα του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού.
Το 1924 το Ελληνικό κράτος αποφάσισε την προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ανέγερση νέου Ναού. Έξι χρόνια αργότερα δημοσιεύεται η διακήρυξη της επιτροπής του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας Τήνου. Στο κτιριολογικό πρόγραμμα του διαγωνισμού ζητείται ο Ναός να είναι τέτοιου μεγέθους ώστε να φιλοξενεί 6.000 πιστούς, χωρίς τον γυναικωνίτη. Δινόταν, επίσης, η ελευθερία στους αρχιτέκτονες της επιλογής χώρου και του αρχιτεκτονικού ρυθμού που θεωρούσαν κατάλληλο.
Έως το τέλος Μαρτίου 1931, καταληκτική ημερομηνία υποβολής προτάσεων, είχαν υποβληθεί 9 μελέτες με ψευδώνυμα. Την κριτική επιτροπή την αποτελούσαν ο Αναστάσιος Ορλάνδος ως προϊστάμενος του Ελέγχου Εκκλησιαστικών Έργων του Υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων, οι καθηγητές του Ε.Μ.Π. Εμμανουήλ Κριεζής και Δημήτριος Πικιώνης, ο Πάτροκλος Καραντινός ως εκπρόσωπος του συλλόγου και ο Αλαβάνος ως εκπρόσωπος του Ιδρύματος. Έκριναν, λοιπόν, πως το αποτέλεσμα της συνεργασίας δύο γνωστών Ελλήνων Αρχιτεκτόνων της εποχής, του Νικολάου Μητσάκη και του Κυριάκου (Κούλη) Παναγιωτάκου, ήταν το καλύτερο όλων και άξιζε η πρότασή τους, όχι μόνο να βραβευτεί, αλλά ομόφωνα συνέστησαν και την υλοποίησή της. Τα μέλη της επιτροπής, όλα εκλεκτά μέλη της επιστημονικής κοινότητας με μεγάλη εμπειρία, έκριναν με αρχιτεκτονικά και μόνο κριτήρια. Ο Πάτροκλος Καραντινός και ο Δημήτριος Πικιώνης πρότειναν να τους απονεμηθεί το πρώτο βραβείο, ενώ τα υπόλοιπα μέλη, λόγω κάποιων εστιασμένων τροποποιήσεων και βελτιώσεων που συνέστησαν, πρότειναν να τους απονεμηθεί το δεύτερο βραβείο. Πράγματι, στην μελέτη τους απονεμήθηκε το δεύτερο βραβείο, ενώ πρώτο δεν δόθηκε.
Γυμνάσιο Τήνου. Πρόταση του Μητσάκη
Διδακτήριο στο Μαρλά. Πρόταση του Μητσάκη
Και ο Μητσάκης και ο Παναγιωτάκος ήταν γνώστες και είχαν άμεση και προσωπική επαφή με το Τηνιακό τοπίο, δομημένο ή φυσικό, και με την τοπική αρχιτεκτονική. Ο Παναγιωτάκος είχε περάσει πολλά από τα καλοκαίρια του στην Τήνο, ενώ ο Μητσάκης είχε ασχοληθεί με το σχεδιασμό σχολείων στο νησί, όπως το Γυμνάσιο Τήνου και το διδακτήριο στο Μαρλά, μέσα από το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας.
Και οι δύο ήταν από τους πρώτους αποφοίτους της νεοσύστατης Αρχιτεκτονικής σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και ήρθαν από νωρίς σε επαφή με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος των αρχών του 20ου αιώνα. Για τη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής άποψης του Μητσάκη, συνέβαλε τόσο η ευρωπαϊκή του παιδεία, όσο και η σε βάθος μελέτη των έργων του Ελβετού Αρχιτέκτονα Le Corbusier, διάσημου για τη συνεισφορά του σε αυτό που καλείται μοντερνισμός.
Στην μελέτη του συγκροτήματος του Ιερού Ναού Ευαγγελιστρίας Τήνου, οι αρχιτέκτονες χειρίστηκαν με ιδιαίτερη ικανότητα το μοντέρνο ιδίωμα. Στόχευαν στη δημιουργία ενός σύγχρονου κτιρίου από οπλισμένο σκυρόδεμα, προσαρμοσμένο στις τοπικές εδαφολογικές και μορφολογικές ιδιαιτερότητες. Οι λαϊκές αρχιτεκτονικές μορφές ενσωματώνονται σε μια δυναμική, αμφίδρομη σχέση μεταξύ παραδοσιακού και μοντέρνου, με στόχο τη βαθύτερη κατανόηση του πνεύματος που διέπει την τοπική αρχιτεκτονική.

Στην αρχιτεκτονική σύνθεση διακρίνονται νεοτερισμοί που αναδεικνύουν το ελεύθερο και προοδευτικό πνεύμα των δημιουργών. Ένας από αυτούς είναι η εξωστρέφεια των δωματίων των προσκυνητών προς τη θέα και τη θάλασσα και η τοποθέτησή τους σε τρία κλιμακωτά επίπεδα, ώστε το δώμα του χαμηλότερου επιπέδου να είναι βεράντα του υπερκείμενου, όπως το ίδιο συμβαίνει και στους παραδοσιακούς οικισμούς της Τήνου. Η επιτροπή, αν και θεωρεί τη λύση πρωτοποριακή, επισημαίνει πως τα δωμάτια θα ήταν καλύτερα να στραφούν στο εσωτερικό, παραπέμποντας στα μοναστηριακά κελιά. Η πρόθεση των αρχιτεκτόνων, όμως, ήταν ακριβώς η αντίθετη προβάλλοντας τα εξής επιχειρήματα. Οι επισκέπτες-προσκυνητές δεν είναι μοναχοί, δεν υπάρχει πια ο κίνδυνος της πειρατεία στο Αιγαίο για τη δημιουργία εσωστρέφειας και προφύλαξης και ακόμα η λύση που προτείνουν δίνει τη δυνατότητα στο Ίδρυμα να προσφέρει τα δωμάτια για παραθερισμό. Παράδειγμα αποτέλεσε και η μονή Κεχροβουνίου της Τήνου, όπου τα κελιά των μοναχών είναι κτισμένα κατά το πρότυπο των παραδοσιακών οικισμών, με βαθμιδωτή διάταξη και θέα προς τη θάλασσα.
Γενική κάτοψη. Αρχική πρόταση
Γενική κάτοψη. Παραλλαγή











Μετά τη στάθμη των κελιών, σε ψηλότερο επίπεδο και αριστερότερα από τη μέση, τοποθετείται ο Ναός. Δεξιά και αριστερά από αυτόν τοποθετούνται κτίρια διοίκησης, που φιλοξενούν τα γραφεία, τις κατοικίες του προσωπικού και των Ιερέων, την Επισκοπή κλπ. Ο Ναός είναι ένας καθαρός και διακριτός όγκος. Πρόκειται για μια μοντέρνα πεντάκλιτη βασιλική από οπλισμένο σκυρόδεμα που καλύπτεται με «χελωνοειδή» τρούλο, στην πρώτη πρόταση, ενώ στην παραλλαγή του παρουσιάστηκε μια τρίκλιτη βασιλική που η στέγασή της πραγματοποιήθηκε από μια ημικυλινδρική κατασκευή με μεγάλο υαλοπέτασμα στην κύρια όψη, που ρίχνει άπλετο φως στο Ναό.
Νότια Όψη Ιερού Ναού. Αρχική Πρόταση

Γενική Όψη συγκροτήματος. Αρχική πρόταση με "χελωνοειδή" τρούλο

Γενική Όψη συγκροτήματος. Παραλλαγή με μεγάλο υαλοπέτασμα.
Την τρίκλιτη βασιλική επέλεξε και η κριτική επιτροπή αλλά με τον «χελωνοειδή» τρούλο. Συνέστησε τη σχεδίαση κατακόρυφων ανοιγμάτων και όχι οριζόντιων, όπως υπάρχουν στη μελέτη. Οι μελετητές διαφώνησαν, διότι πίστευαν πως η οριζόντια σειρά παραθύρων δημιουργούσε την αίσθηση της αιώρησης του θόλου και της ελάφρυνσης της κατασκευή. Παρ’ όλες τις επισημάνσεις της επιτροπής, αναγνωρίστηκε ομόφωνα ότι η μελέτη των Μητσάκη και Παναγιωτάτου ήταν η μόνη που αντιμετώπιζε με πλαστικότητα, φαντασία και εξωστρέφεια ένα τόσο περίπλοκο, δύσκολο και σημαντικό θέμα. Ακόμα και το καμπαναριό, το οποίο βρίσκεται σε απόσταση από τον Ναό, υψώνεται ως μονολιθικό στοιχείο μοντερνισμού.
Στο όλο αρχιτεκτόνημα δεσπόζουν οι κυβικοί παραδοσιακοί όγκοι της τοπικής αρχιτεκτονικής, σε μεγαλύτερες, όμως, διαστάσεις, λόγω της επιβλητικής μορφής που επιβάλει η χρήση τους. Διατηρούνται τα μικρά ανοίγματα, και σχεδιάζονται στοές κατά μήκος των κτιρίων, μεταγλωττίζοντας τα παραδοσιακά τοξωτά διαβατικά των χωριών και τα βόλτα των παραδοσιακών κατοικιών, αποδίδοντας τα με μια πιο απλή και λιτή, με μια πιο σύγχρονη μορφή.
Ανατολική όψη

Στο τέλος, η ανέγερση της βραβευμένης λύσης δεν προχώρησε, αλλά δεν έγινε και η απονομή των βραβείων στους νικητές. Η επιτροπή του Ιδρύματος συμβουλεύτηκε Τήνιους καλλιτέχνες, τον Λύτρα και τον Σώχο που στάθηκαν υπέρ του βραβείου. Ο Σώχος μάλιστα δήλωσε πως συμφωνεί απόλυτα με την κρίση της επιτροπής και πως η αρχιτεκτονική λύση εναρμονίζεται με το χαρακτήρα του νησιού. Ζητήθηκε επίσης και η γνώμη του Αριστοτέλη Ζάχου, ο οποίος εξέφρασε τη χαρά του για την κρίση της επιτροπής και συμφώνησε με την άποψη των αρχιτεκτόνων για την εναρμόνιση του Ναού περισσότερο με το χαρακτήρα του τοπίου.
Η υπόθεση οδηγήθηκε στα δικαστήρια, τα οποία δικαίωσαν τη νικήτρια ομάδα. Το 1938 ο νομικός σύμβουλος του Υπουργείου Παιδείας κρίνει ότι επιβάλλεται η ικανοποίηση τους. Όμως, η πρότασή τους δεν εφαρμόστηκε ποτέ.
H συνύπαρξη στοιχείων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής με μορφολογικά στοιχεία εμπνευσμένα από τον αρχιτεκτονικό πολιτισμό και το τοπίο της Τήνου, σε έργο αυτής της κλίμακας, είναι αξιοθαύμαστη. Η καθαρότητα του σχεδιασμού, η απλότητα και η λιτότητα των όψεων, αποτελούν βασικό συστατικό και συνδετήριο κρίκο στη γεφύρωση της παράδοσης με τον μοντερνισμό. Ο σχεδιασμός ενός τέτοιου μεγέθους έργου παντρεύοντας φαινομενικά ανόμοια αρχιτεκτονικά στοιχεία, μεταγλωττίζοντάς τα και ενσωματώνοντάς τα σε ένα γλωσσάρι μιας νέας Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, πρέπει να αποτελέσει, για τους νεότερους, φωτεινό σημείο αναφοράς. Η στείρα μίμηση μορφών του παρελθόντος δεν αποτελεί στοιχείο προόδου. Ο εκσυγχρονισμός τους και η εναρμόνιση τους σε ένα σύγχρονο περιβάλλον αποτελεί σημείο αναφοράς και αναδεικνύει το μεγαλείο της αρχιτεκτονικής, η οποία δείχνει με αυτόν τον τρόπο πόσο σπουδαία τέχνη παραμένει βάζοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο, τις λειτουργικές και μορφολογικές του ανησυχίες και ανάγκες.

Προοπτική Άποψη του Ναού.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
1.     Αρχιτεκτονικά θέματα – 20/ 1986
2.     Ο διαγωνισμός της Παναγίας της Τήνου – Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη –
3.      Η Ναοδομία στην Ελλάδα τον 20ο αιώνα - Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη – Αθήνα 2009
4.      Πηγή φωτογραφιών: Αρχείο Νεοελληνικής αρχιτεκτονικής Μουσείου Μπενάκη


---------------------------------------------------
Το παρακάτω κείμενο έχει δημοσιευτεί στις 16-10-2014, στο ηλεκτρονικό Αρχιτεκτονικό περιοδικό greekarchitects. http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/ιερός-ναός-ευαγγελιστρίας-τήνου-id9260

και

στο περιοδικό Tinos-About στο τεύχος του καλοκαιριού 2015 http://issuu.com/tinos-about/docs/tinos-about-mag-web-2015 και στο 
http://www.tinos-about.gr/arxitektonikh/item/733-i-n-eyaggelistrias-tinou.html#.VdNXY14VhYf 


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου