Παρασκευή 28 Αυγούστου 2015

Τήνος. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική (χωροθέτηση οικισμών, λειτουργική διάρθρωση κατοικιών)

... το παρακάτω κείμενο αποτελεί συνέχεια του κειμένου "Τήνος. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική (Γενικές Αρχιτεκτονικές αρχές)" ....
------------------------------------------------------------



Κατανομή της δόμησης στο νησί. Χωροθέτηση των οικισμών. 

Αν παρατηρήσουμε τις περιοχές του νησιού στις οποίες υπάρχουν οικισμοί, διαπιστώνουμε πως μεγαλύτερη συγκέντρωση υπάρχει στο ηπειρωτικό μέρος του. Η παραλιακή πόλη και πρωτεύουσα της Τήνου με την έναρξη της Βενετοκρατίας, επειδή δεν παρείχε ασφάλεια από τις εχθρικές επιδρομές, μεταφέρθηκε στην ανατολική πλευρά του βουνού Εξωμβούργου, που έγινε απόρθητο φρούριο εξαιτίας της φυσικής του κατασκευής και της οχύρωσής του. 



Συγκέντρωση των χωριών στο ηπειρωτικό μέρος του νησιού. Διακρίνονται τα χωριά Κουμάρος, Βωλάξ έως και η Περάστρα και η Κώμη στο βάθος

Το Εξώμβουργο πήρε την ονομασία του από τη λατινική λέξη “Sobborgo” που σημαίνει υπόπυργος ή προάστιο. Το καθεαυτό Εξώμβουργο ήταν ο ανοχύρωτος οικισμός έξω από την οχυρωμένη πολιτεία. Κατ’ επέκταση πήρε την ονομασία του όλο το βουνό. Το κάστρο ονομαζόταν Αγ. Ελένη, από την ομώνυμη καθολική εκκλησία. Πρέπει να κτίσθηκε αμέσως μετά την κατάληψη, μέσα στον 13ο αιώνα. Ο Αλ. Λαγουρός στην «Ιστορία της Τήνου» αναφέρει τη χρονολογία 1258, βασιζόμενος σε παλιά μαρτυρία. Η παραλιακή πόλη παρέμεινε μικρός οικισμός με λιγοστούς κατοίκους αλιείς και ναυτικούς.

Γύρω από το Εξώμβουργο είχαν οικοδομηθεί τα περισσότερα χωριά της Τήνου όπως:
1) Δυτικά, το Σμαρδάκιτο, ο Κάμπος, ο Ταραμπάδος, η Μεσαριά (ερειπωμένο), η Ξυνάρα, ο Καράδος (ερειπωμένο), ο Απεργάδος (ερειπωμένο), ο Χατζηράδος.
2) Νότια, ο Κτικάδος, η Σμουρδιά (ερειπωμένο), ο Σγαλάδος (ερειπωμένο), ο Τριπόταμος, ο Σμπεράδος, ο Ναζάδος (ερειπωμένο)
3) Ανατολικά, ο Μουντάδος, ο Αρνάδος, ο Τριαντάρος, τα δυο Χωριά, τα δυο Καστέλια (ερειπωμένο), ο Τζάδος, η Μέση, ο Κέχρος, ο Φαλατάδος, ο Καθλικάρος, ο Βλασάδος, η Στενή, η Μουσλού και η Ποταμιά.
4) Βόρεια, ο Κουμάρος, τα Λουτρά, η Βολάξ, ο Κρόκος, τα Μοναστήρια, ο Σκαλάδος, η Περάστρα, η Κώμη, η Αγάπη, το Σκλαβοχωριό, τα Κελλιά, ο Καρκάδος, η Αετοφωλιά, το Κάτω κλείσμα και ο Παρλάς (ερειπωμένο).
Δυο χωριά - Τριαντάρος. Χτισμένα στην πλαγιά του βουνού με νότιο προσανατολισμό
Καρδιανή. Σκαρφαλωμένη στην πλαγιά.
Έχτιζαν σε περιοχές δύσκολα προσιτές με μικρούς όγκους κτισμάτων, πυκνά δομημένους και με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι θεατές από απόσταση. Σε αυτό βοηθούσε και η χρήση του τοπικού σχιστολιθικού πετρώματος. 

Ρέμα ανάμεσα σε Μπερδεμιάρο και Τριαντάρο
Στη χωροθέτηση των οικισμών λαμβάνονταν υπ’ όψη η καλή τοποθέτησή τους, ως προς τον ήλιο και τους ανέμους που επικρατούν, πετυχαίνοντας καλό ηλιασμό και αερισμό και βέλτιστη ένταξή τους στο τοπίο, αξιοποιώντας το ανάγλυφο του εδάφους.

Το νερό ήταν σπάνιο γι αυτό πολύτιμο. Για να μπορέσουν οι κάτοικοι να το χρησιμοποιήσουν (στις καλλιέργειες, στο σπίτι...) έχτιζαν κοντά σε ρεματιές, σε πηγές ή σε περάσματα νερού. Επειδή οι περιοχές, όπου υπάρχει νερό είναι πιο γόνιμες, είναι φυσικό να χρησιμοποιούνται και ως καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οικοδομώντας τα χωριά στις παρυφές των βουνών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πεδιάδα Κώμης - Καλλονής, που είναι ένα από τα εύφορα μέρη της Τήνου, η οποία περικλείεται από πολλούς οικισμούς, Κώμη, Περάστρα, Κάτω Κλείσμα, Καλλονή, έως και την Αετοφωλιά κλπ.


Η λειτουργική διάρθρωση των εσωτερικών χώρων του κτιρίου. 

Μετά τη γενική τοποθέτηση – χωροθέτηση των οικισμών θα αναλυθεί, έστω λίγο γρήγορα, η μονάδα, η παραδοσιακή κατοικία. 


Αγροτικό κτίσμα - "κελί"
Κατασκευή δώματος με το σύστημα της εκφοράς














Ο απλούστερος τύπος σπιτιού στο νησί είναι το απλό μακρινάρι, το ισόγειο, το μονόχωρο, που συνδυάζει την κατασκευή του δώματος με διεύρυνση προς τα πάνω των τοίχων με το σύστημα της εκφοράς ή επεξοχής. Πρόκειται για στοιχειώδη μορφή κατοικίας, μικρής, με υποτυπώδη ανοίγματα και πλάτος τόσο, όσο το άνοιγμα της στέγης, ώστε να γεφυρώνεται με μακριές σχιστόπλακες, τα στεγάδια. Συχνά δε ο μακρόστενος χώρος της κάμπτεται σε σχήματα Γ και Π. Η μικρή αυτή κατοικία, ήταν το κατάλυμα, το σπίτι, συνδυασμένο με χώρους πού στεγάζουν όλες τις επιμέρους δραστηριότητές του: το στάβλισμα των ζώων (αβοίδοστο, περιστεριώνας, κ.α.), την επεξεργασία των καρπών (αλώνι, πατητήρι, ρακιζιό, κ.α.), την αποθήκευση της σοδειάς (αποθήκη, αχυρώνας, κ.α.). Όλα αυτά δηλαδή πού συνθέτουν την αγροτική κατοικία.


Καμαρόσπιτο στον Αρνάδο
Όμως, ο τύπος του κτίσματος που επικράτησε στην Τήνο είναι ο τύπος του σπιτιού με την καμάρα στον κεντρικό χώρο, το λεγόμενο καμαρόσπιτο, ένας από τους πιο εξελιγμένους τύπους κατοικίας της νησιώτικης παράδοσης, που εμφανίζεται σε πολλές παραλλαγές. Το εσωτερικό των κατοικιών χωρίζεται από τη καμάρα, ή τόξο, ή βόλτο σε δύο ζώνες, τη μπροστινή και την πίσω. Στις πλευρές στήριξης του τόξου δημιουργούνται κόγχες, εσοχές, οι οποίες χρησιμοποιούνται ως χώροι ύπνου, τραπεζαρίας, καθιστικού κλπ.

Το απλό καμαρόσπιτο συναντάται σε αγροτικές περιοχές και είναι κατά κανόνα μικρό. Συχνά δε, συνοδεύεται από άλλες ιδιοτυπίες, η πιο χαρακτηριστική από τις οποίες είναι η δημιουργία μικρού υπόστεγου χώρου εμπρός, πλάι από την είσοδο, για τη στέγαση της υπαίθριας κουζίνας, καθώς και η αντικατάσταση του τόξου της καμάρας στο εσωτερικό με μεσοδόκι.

Μέσα στους οικισμούς, τα καμαρόσπιτα είναι μεγαλύτερα και καλοσχηματισμένα με μεγάλη καμάρα, συνήθως ελαφρά πλατυμέτωπα, διώροφα με βεράντα εμπρός, και με πρόσοψη συμμετρικά διαμορφωμένη. Οι τύποι των κατοικιών που καταγράφονται μέσα στους οικισμούς είναι:
α) εκείνοι που διαθέτουν πρόσθετους χώρους στο πίσω μέρος της σάλας, με τη μορφή ενός ζεύγους δίδυμων δωματίων, 

β) εκείνοι που διαθέτουν δωμάτια στο πίσω μέρος και στο ένα πλάι της σάλας σε μορφή Γ και 

γ) εκείνοι που τα δωμάτια είναι διατεταγμένα γύρω από τη σάλα και στο πίσω μέρος και στα πλάγιά της. 
δ) Σε μερικά σπίτια με σάλα είναι γνωστή και η αμφίπλευρη διάταξη των ίδιων δωματίων, δηλαδή στα δύο πλάγια μόνο του κεντρικού χώρου και μάλιστα συμμετρικά μεταξύ τους, αλλά όχι στο βάθος του, πράγμα που υποδηλώνει νεοκλασικές επιδράσεις. Σημειώνεται ότι ορισμένα από τα μεγάλα σπίτια του τύπου αυτού, που διακρίνονται για την επιμελημένη κατασκευή τους, θεωρούνται αρχοντικά. 
Ενδεικτική Τυπολογία παραδοσιακών κατοικιών

Γεφύρωση μικρού ανοίγματος και
δημιουργία κόγχης σε κατοικία στον Αρνάδο
Η διάρθρωση των δωματίων είναι απλή και συνάμα σοφή. Η απλότητα πηγάζει από τον ορθολογικό τρόπο δόμησης, καθώς επίσης και από τη κατασκευαστική ευκολία. Ο τρόπος στέγασης, με την κατασκευή του δώματος, οδηγούσε τους τεχνίτες στην γεφύρωση μικρών ανοιγμάτων και συνεπώς στη δημιουργία μικρών χώρων. 

Μόνο η σάλα ξεχώριζε, τόσο σε μέγεθος όσο και σε ύψος. Ήταν το πιο μεγάλο, ευάερο και ευήλιο δωμάτιο του Τηνιακού σπιτιού. Η μεγάλη διάστασή της δομούνταν με τη χρήση του βόλτου. Πρακτικά διπλασιάζονταν το μέγεθός της, αφού έδινε την κατασκευαστική δυνατότητα γεφύρωσης και στέγασης δύο συνεχόμενων χώρων, χωρίς να παρεμβάλλεται τοίχος. Οι σάλες είχαν οικοδομηθεί και διαρρυθμιστεί ώστε να καθίστανται κατάλληλες για την πρώτη φάση εκτροφής του μεταξοσκώληκα. Ο γεωργός τοποθετούσε στη οροφή της σάλας καλαμωτές. Στις καλαμωτές άπλωναν μωρεόφυλλα και έριχναν σπόρους μετάξι. Υπό την επίδραση της ανοιξιάτικης θερμότητας γίνονταν η εκκόλαψη μικρών σκουληκιών που τρέφονταν από τα μωρεόφυλλα.

Σάλα με μεγάλο ύψος σε κατοικία στην Κώμη

Αντίθετα, η κάμαρη έχει συνήθως πολύ μικρές διαστάσεις και μικρό ύψος. Πολλές φορές έχει ένα πολύ μικρό παράθυρο ενώ άλλες δεν έχει καθόλου. Στις σκοτεινές κάμαρες γίνονταν η δεύτερη φάση εκτροφής μεταξοσκωλήκων που απαιτούσε σκοτάδι και υγρασία. 

Κατοικία στην Κώμη. Ξεχωρίζει ο όγκος, το
ύψος της σάλας και η κουζίνα που επικοινωνεί
με την αυλή
Ένα από τα δωμάτια, συνήθως εκείνο που γειτνιάζει ή επικοινωνεί με την αυλή, είναι η κουζίνα. Αυτός ο ξεχωριστός χώρος της προετοιμασίας του φαγητού αποτελεί ταυτόχρονα και χώρο διημέρευσης. Η ύπαρξη, η θέση, το μέγεθος και το σχήμα της εστίας, με τις παραεστιές, φανερώνει την οικονομική άνεση των ιδιοκτητών και την εξέλιξη της κοινωνίας. Οι παραεστιές είναι οι κόγχες που ανάβει η φωτιά και πατούν πάνω σε μια μεγάλη σχιστολιθική πλάκα Κάτω από αυτή ο χώρος παραμένει κενός για τη φύλαξη καυσόξυλων. Πάνω από το τζάκι, την εστία ανεβαίνει ο κάπασος, που καταλήγει στο δώμα.

Από ένστικτο ή από εμπειρία τα βόρεια δωμάτια, δεν είχαν μεγάλα ανοίγματα και έπαιζαν περισσότερο το ρόλο των χώρων ανάσχεσης του ψυχρού αέρα οι οποίοι βελτιώνουν το εσώκλιμα στους κύριους χώρους ζωής, τη σάλα και την κουζίνα. Το μέγεθος, η εσωτερική διάρθρωση της κατοικίας, και ο αριθμός των ατόμων της οικογένειας μεγάλος ήταν τέτοιος, ώστε να μην αφήνει περιθώρια αχρησιμοποίητου δωματίου, έστω και βορινού.

Εστία με παραεστιές, σε κατοικία στον Τριπόταμο


Μικρό παράθυρο σε βορινό παράθυρο σε κατοικία στην Κώμη















--------------------------------
Σε λίγο η συνέχεια με περισσότερη ανάλυση της παραδοσιακής κατοικίας της Τήνου...

--------------------------------
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Λαογραφία. Τόμος Λ. Το σπίτι του Ν. Γύζη στο Σκλαβοχώρι Τήνου- Αλ. Φλωράκης- Αθήνα 1975
2. Η Μεσαιωνική Τήνος. – Γ. Δώριζας. Αθήνα 1976
3. Η Τήνος επί Τουρκοκρατίας και κατά τον αγώνα του 1821. .- Γ. Δώριζας. Αθήνα 1978.
4. Ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Τήνος. – Αγγελική Χαριτωνίδου - εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ
5. Διεθνής και τοπική αρχιτεκτονική. Κλίμα και τέχνη. –Γ. Λυγίζος
6. Το παραδοσιακό σπίτι στο αιγαίο. –Κων/νος Σ. Παπαιωάννου, Αικατ. Δημητσάντου-Κρεμέζη, Μαρία Φινέ. –εκδ. ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΑΙ ΕΦΗΣ ΜΙΧΕΛΗ. –Αθήνα 2001
7. Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική. –Δ. Β. Βασιλειάδης. –Αθήνα 1955
8. Το Ελληνικό λαϊκό σπίτι –Π. Μιχελή –εκδ. Ε.Μ.Π
9. Οι αγροτικές κατοικίες στην εξωμερά της Τήνου. –εκδ. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΤΒΑ –Μάχη Καραλή -Αθήνα 2002
10. Το Ελληνικό παραδοσιακό σπίτι. - Κων/νος Σ. Παπαιωάννου - εκδ. Ε.Μ.Π
11. Οικόσημα της Τήνου – Αλέκος Φλωράκης –εκδ ΕΡΙΝΝΗ
12. Οδοιπορία στις μορφές και το ύφος του Ελληνικού χώρου. –Δ. Βασιλειάδης –Αθήνα 1979.
13. Man Climate and Architecture. –εκδ. ELSEVIER ARCHITECTURAL SCIENCE SERIES –B. Givoni
14. Design with the Climate. Bioclimatic approach to architectural regionalism. –εκδ. PRINCETON, UNIVERSITY PRESS –Victor Olgyay


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου