Παρασκευή 16 Ιανουαρίου 2015

Οι έντονες πολιτικές μεταβολές* επηρεάζουν άμεσα την Αρχιτεκτονική


Μέσα σε λίγες γραμμές, επιχειρείται μια μικρή και σύντομη προσέγγιση της εκμετάλλευσης, της χρησιμοποίησης ή του επηρεασμού της αρχιτεκτονικής από την πολιτική, με αφορμή τις εθνικές εκλογές (25 Ιανουαρίου 2015).

Δεν θα γίνει αναφορά στα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα για την ανάδειξη του μεγαλείου της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Οι αναφορές θα ξεκινήσουν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε μια βαθιά τομή στην πορεία της αρχιτεκτονικής. Μετά το τέλος του, δημιουργήθηκε η πραγματική ανάγκη για μια ανανέωση σε όλους τους τομείς, παράλληλα με την τεράστια ανάγκη για την κατασκευή κατοικιών και κτιρίων άλλων χρήσεων. Αρωγοί στην επίτευξη μια μεγάλης οικοδομικής αλλαγής ήταν τα νέα υλικά και οι νέοι μέθοδοι κατασκευής. Η δεκαετία του ’20 είναι η περίοδος γεμάτη αντιθέσεις και δυναμισμό, είναι η περίοδος που παίρνει μορφή το αρχιτεκτονικό κίνημα που ονομάζεται «μοντέρνα» αρχιτεκτονική, που χαρακτηρίζεται ως «Διεθνής ρυθμός» και δημιουργεί παράλληλα με τον υφιστάμενο εξπρεσιονισμό.

Ακόμα, την περίοδο αυτή εμπεδώνεται η θεωρία του Μαρξισμού, ως ένα νέο σύστημα ζωής και δημιουργίας στη Σοβιετική Ένωση.

Δημιουργούνται, λοιπόν, δύο δημιουργικοί αρχιτεκτονικοί πόλοι, η «Μοντέρνα αρχιτεκτονική» με τη νέα Σοβιετική Αρχιτεκτονική, από τη μία, και ο εξπρεσιονισμός και ο νεοκλασικισμός από την άλλη.

Οι προσλαμβάνουσες από τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα εργοστάσια, τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα, γίνονται σημεία αναφοράς μιας νέας αισθητικής. Η μηχανή και η λογική της αποτελεί το πρότυπο για την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, με την ταυτόχρονη απόρριψη της αστικής ιδεολογίας και όλων των πολιτιστικών της μορφών σε μπαρόκ, νεοκλασική και ιστορικίζουσα τεχνοτροπία, που εισήγαγε ο Τσάρος Μ. Πέτρος κατά την οικοδόμηση της Πετρούπολης, με τη βοήθεια Ευρωπαίων αρχιτεκτόνων.

Vl. Tatlin. Το μνημείο της 3ης Διεθνούς 1920
El. Lissitzky. Το βήμα του Λένιν 1920
Το κτίσιμο της νέας κοινωνίας και της νέας αρχιτεκτονικής που πρεσβεύει η μεγάλη Ρωσική επανάσταση, πιστεύεται ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη βοήθεια της μηχανής. Η εκβιομηχάνιση της χώρας και η διάδοση της τεχνολογίας αποτελεί το μεγάλο «στοίχημα» της εξουσίας. Η μηχανή σημαίνει κατασκευή και η κατασκευή θα γίνει η σανίδα αλλαγής της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Το 1920 δημιουργείται το αρχιτεκτονικό κίνημα του Κονστρουκτιβισμού, που θα επιδιώξει μέσα από πρωτογενείς γεωμετρικές μορφές (σφαίρες, κύβους…), την καλλιτεχνική έκφραση της κομμουνιστικής επανά- στασης. Η αρχιτεκτονική απεικόνιση των κονστρουκτιβιστικών ιδεών έχει ως βασικό στοιχείο το κύριο χαρακτηριστικό της «Μοντέρνας» αρχιτεκτονικής, την λειτουργία και την έλλειψη διακοσμητικών μοτίβων.

Χαρακτηριστική κατασκευή με σημείο αναφοράς τη μηχανή είναι το μνημείο της τρίτης κομμουνιστικής διεθνούς του Tatlin που κατασκευάστηκε το 1920. Ο Tatlin προτείνει μια μεταλλική κατασκευή με μορφή σπείρας, με μια εμφανή δυναμική προς τα πάνω, που συμβολίζει την ανοιχτή στην εξέλιξη και στο μέλλον επαναστατική κομμουνιστική κοινωνία, όπου η πρόοδος της βρίσκεται στα χέρια της τεχνολογίας.

Η ίδια αντίληψη κυριαρχεί στα έργα του El Lissitzky στο βήμα για το Lenin του 1920, που είναι μια μεταλλική κατασκευή με κλίση, στους ουρανοξύστες στη Μόσχα του 1924, που πάλι παρουσιάζουν απόκλιση από την κλασσική στατική.

El. Lissitzky. Πολυκατοικίες στη Μόσχα 1924
Η μεγάλη πρόοδος στην αρχιτεκτονική θα δεχτεί μεγάλα πλήγματα την δεκαετία του ’30. Τότε παρουσιάζονται τα εξής πολιτικά φαινόμενα. Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία και του Στάλιν στη Σοβιετική ένωση, αποτέλεσε τροχοπαίδι στην εξάπλωση της «μοντέρνας» αρχιτεκτονικής και του κονστρουκτιβισμού. 

Στη Γερμανία, μετά την απομάκρυνση των σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων των ομοσπονδιακών κρατιδίων, ματαιώθηκαν τα οικιστικά προγράμματα που είχαν ανατεθεί σε πρωτοποριακούς αρχιτέκτονες, όπως στους Mies van der Rohe, W. Gropius, E. Mendelsohn, οι οποίοι στη συνέχεια θα αναγκαστούν να αυτοεξορισθούν.

Marzfeld στη Νυρεμβέργη (1934-1937)
Ο Χίτλερ υπήρξε δεσποτικός και απόλυτος, σχετικά με την Αρχιτεκτονική, πιστεύοντας πως ο ίδιος είχε εμπνευσμένες ιδέες. Είναι άλλωστε γνωστό, πως ήθελε να σπουδάσει Αρχιτεκτονική. Τότε λοιπόν, αφού παραγκωνίστηκε και καταδικάστηκε η δράση των πρωτοπόρων Αρχιτεκτόνων, επανήλθε η νεοκλασική μορφολογία, με αρχαιοελληνικά στοιχεία και ταυτό- χρονα παρατηρείται μια στροφή προς το παλιό παραδοσιακό Γερμανικό στυλ. Ο Νεοκλασικισμός χρησιμοποιείται περισ- σότερο σε μεγάλα δημόσια κτίρια, ενώ τα λαϊκά Γερμανικά μοτίβα σε κατοικίες. Ο Γερμανός Αρχιτέκτονας A. Speer μετουσιώνει σε μακέτες και κτίρια τις ιδέες του Χίτλερ. Τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται από μνηνειακότητα, αυστηρότητα και υπέρβαση της κλασσικής κλίμακας. Χαρακτηριστικά έργα ήταν το Marzfeld της Νυρεμβέργης, για τα συνέδρια του ναζιστικού κόμματος, το οποίο είχε σε υπερβολική κλίμακα, ιστορικά μοτίβα. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα Χιτλερικής μεγαλομανίας ήταν ο θόλος δίπλα στην Καγκελαρία, στο Βερολίνο, ο οποίος σχεδιάστηκε για να ξεπεράσει το θόλο του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, και αποφασίστηκε να χτιστεί από παραδοσιακά υλικά.

Στην Ιταλία η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση νέων αρχιτεκτονικών κινημάτων με «φασιστική» απόχρωση. Χαρακτη- ριστικό της αρχιτεκτονικής, αυτής της περιόδου, είναι η μνημειακότητα και τα δανειζόμενα μορφολογικά στοιχεία από τη Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, την κλασική Ελλάδα, και την Αναγέννηση. Ο χαρακτήρας των έργων στα κυβερνητικά και στα δημόσια κτίρια, επηρεάζεται έντονα από την ιδεολογία της πολιτικής δύναμης που κυριαρχεί. Εκπρόσωποι της περιόδου αυτής είναι ο G. Terragni και ο M. Piacentini με κυριότερο έργο του τελευταίου το εκθεσιακό συγκρότημα στη Ρώμη το 1937. Στις ίδιες αρχές θα κτιστεί και το Foro Italiano το 1927 ένα αθλητικό κέντρο με τον οβελίσκο του Μουσολίνι. 


M. Piacentini. Εκθεσιακό συγκρότημα, Ρώμη 1937
Foro Italiano 1927

Δ. Πικιώνης. Δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια

Ν. Μητσάκης. Πρακτικό λύκειο Αμπελοκήπων 1930

Στην Ελλάδα, τομή στην Αρχιτεκτονική θα σημειωθεί μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τον ερχομό των προσφύγων. Οι ξαφνικές δημογραφικές αλλαγές, αύξησαν τις πιέσεις για απαλλοτριώσεις μεγάλων εκτάσεων. Η παράλληλη εκβιομηχάνιση των αστικών κέντρων και η μεγάλη αστικοποίηση, οδήγησε τους αρχιτέκτονες σε μια έντονη και μαζική ανοικοδόμηση κατοικιών, δημόσιων και σχολικών κτιρίων, σε όλη την Ελλάδα. Συντελείται μια ανανέωση, μια πρωτοπορία με βάση τις αρχές της «Μοντέρνας» αρχιτεκτονικής. Σημαντι- κά έργα της περιόδου αυτής είναι το Δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια του Πικιώνη, τα σχολεία στην Αθήνα και την Κομοτηνή του Καραντινού, το Δημοτικό σχολείο στον Κολωνό του Μητσάκη κλπ.


Ταυτόχρονα, οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής, μετέφεραν μια πιο βαθιά έννοια της Ελληνικότητας και οδήγησαν ένα μέρος της αρχιτε-κτονικής σκέψης, στην απομάκρυνση από τα Δυτικά πρότυπα. Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, έμπνευση για τον Α. Ζάχος και τον Δ. Πικιώνη, αποτελεί η λαϊκή αρχιτεκτονική στην οποία στρέφονται με ιδιαίτερη θέρμη. Χαρακτηριστικά έργα τους είναι το σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη στην Αθήνα με αρχιτέκτονα τον Α. Ζάχο, καθώς και το πειραματικό σχολείο στη Θεσσαλονίκη το 1933 από τον Δ. Πικιώνη. 




Α. Ζάχος. Σπίτι της Αγ. Χατζημιχάλη.


Δ. Πικιώνης. Πειραματικό σχολείο στη Θεσσαλονίκη




Γ. και Δ. Δημητριάδης. Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης  


Από το 1923 έως το 1928, επικρατεί κλίμα έντονης πολιτικής αστάθειας και το δημοκρατικό πολίτευμα παρα- βιάζεται συνεχώς. Το γεγονός αυτό, μαζί με το κλίμα από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, που κυριαρχούν στην Ευρώπη, θα επηρεάσει και την Ελλάδα και θα προετοιμάσουν την κατάλυση του πολιτεύματος, με τη δικτατορία του Ι. Μεταξά. Αναβιώνει ο εθνικισμός που θα ανασύρει τις μορφές από το παρελθόν. Επιστρέφει η μνημειακή αρχιτεκτονική, οι δωρικές κολώνες και τα αετώματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Ελληνικό περίπτερο της Διεθνής Έκθεσης Θεσσαλονίκης το 1938 από τους Γ. και Δ. Δημητριάδη. 



Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και τη νίκη των συμμάχων, το παραγκωνισμένο «Μοντέρνο» κίνημα, που εκφράζει τους νικητές, επιστρέφει θριαμβευτικά στην Ευρώπη και σχηματίζει το ελπιδοφόρο πλαίσιο για ένα νέο ξεκίνημα. Η «μοντέρνα» αρχιτεκτονική δεν ήταν μόνο φορέας προοδευτικής πολιτικής ιδεολογίας, αλλά πίστευε και στηρίχτηκε στις νέες τεχνικές δυνατότητες και στα νέα δομικά υλικά, και βοήθησε στην τεράστια προσπάθεια ανοικοδόμησης της Ελλάδας.



Οι μεγάλες πολιτικές αναταράξεις και διακυμάνσεις επιφέρουν, όπως βλέπουμε, άμεσα μεγάλες αλλαγές στη ροή της αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική, ως μια κοινωνική λειτουργία, που ικανοποιεί ανθρώπινες ανάγκες, αποτελεί την εικόνα που αντιπροσωπεύει  μια πολιτική τάση και μια κοινωνική ροπή, πότε προς την εξέλιξη, πότε προς την πρόοδο και την επιστήμη, πότε προς ακραία πολιτικά καθεστώτα. Όταν μεταβάλλεται απότομα, ξαφνικά ή βίαια η πολιτική κατάσταση, μεταβάλλονται και οι κοινωνικές λειτουργίες, μία από τις οποίες είναι και η Αρχιτεκτονική.



Η αρχιτεκτονική είναι πάντα εκεί, άμεσα επηρεαζόμενη στις αλλαγές, συνδέοντας πολιτικές, επιστήμες και εποχές.



-----------------------------------

Υ.Γ. *Μπορεί η έμπνευση γι αυτό το κείμενο να είναι οι επικείμενες εθνικές εκλογές (25 Ιανουαρίου 2015), αλλά καμία ομοιότητα δεν υπονοείται ή καταγράφεται μεταξύ της σημερινής πολιτικής κατάστασης, με τις τότε διαταράξεις λόγω των απολυταρχικών καθεστώτων.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου